Zabytki kultury

Po obydwu stronach granicy, w okolicach Lubaczowa i Niemirowa zachowały się cenne przykłady dziedzictwa kulturowego minionych wieków. W tym zakresie występują zabytki architektury, rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego.

Sztuka kościelna

Po polskiej stronie granicy największe znaczenie posiada kościół parafialny p.w. św. Stanisława BM w Lubaczowie, wzniesiony w 1899 roku, który w okresie powojennym służył jako prokatedra Archidiecezji Lwowskiej. W latach 80. XX wieku kościół został rozbudowany o nową część, którą 2 czerwca 1991 roku poświęcił osobiście papież Jan Paweł II. Obecnie świątynia pełni funkcję konkatedry i jest drugą po katedrze zamojskiej najważniejszą świątynią diecezji zamojsko-lubaczowskiej.

Duże walory architektoniczne posiadają również świątynie: drewniany kościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Krowicy Samej (1933r.) i murowany kościół p.w. św. Andrzeja Boboli w Baszni Dolnej (1938-1939, p. ukończony i wyposażony). Cenne zabytki architektury kościelnej istnieją również po stronie ukraińskiej. W Niemirowie zachował się późnorenesansowy kościół parafialny p.w. św. Trójcy (1640r.), który można uznać za najstarszą świątynię w regionie.

Mniejsze kościoły filialne zachowały się tuż przy granicy polsko-ukraińskiej: zrujnowana obecnie kaplica garnizonowa w Hruszowie (pocz. XX w.) oraz neobarokowy kościół w Lipinie (1925-1931, ob. cerkiew greckokatolicka).

W zabytkowych kościołach zachowały się elementy wystroju – obrazy, rzeźby wkomponowane w snycerskie realizacje ołtarzowe (XVII-XX w.). W większej liczbie przetrwały one na terenie Gminy Lubaczów (Basznia Dolna, Lubaczów, Krowica Sama), w reliktowej na terenie Niemirowa.

Sztuka cerkiewna

W oparciu o rozbudowaną sieć parafialną po obydwu stronach obecnej granicy zachowało się wiele drewnianych i murowanych cerkwi. Są one jednym z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego pogranicza polsko-ukraińskiego. Niestety los dla tych malowniczych budowli nie był łaskawy. Spośród sześciu cerkwi istniejących na terenie gminy lubaczowskiej przed 1939 rokiem, do dnia dzisiejszego – obok cerkwi p.w. św. Mikołaja w Lubaczowie - zachowała się jedynie cerkiew p.w. św. Dymitra w Szczutkowie, pełniąca obecnie funkcję kaplicy filialnej parafii rzymskokatolickiej (1904r.). Pozostałe zostały rozebrane (Sieniawka, 1877r.; Basznia Dolna, 1904r.) lub uległy pożarom (Załuże, 1700r.; Krowica Sama, 1870r.; Opaka, 1756, 1893r.).

Cerkwie „lubaczowskie” wykazują analogiczne przemiany stylistyczne z cerkwiami zachowanymi po drugiej stronie granicy. Na terenie partnerskich rad sołeckich Niemirów i Drohomyśl istnieją cztery świątynie obrządku wschodniego. W głównym ośrodku regionu, w Niemirowie, funkcjonuje cerkiew parafialna p.w. Zesłania Ducha Św., wzniesiona w latach 1848-1852 z fundacji hrabiego Piotra Moszyńskiego. Pozostałe trzy świątynie wzniesione są z drewna. Najstarszą z nich jest cerkiew p.w. św. Mikołaja w Hruszowie (1715r.). Pozostałe, o młodszej metryce, zlokalizowane są w Lipowcu (1883r.) i Drohomyślu (1921r.). W pobliżu istnieją również cerkwie we Wróblaczynie (1929r., arch. A. Łuszpiński), Smolinie (1753r.), Zawadowie (1812r.), Porubach (1920r.), Semerówce (1718r.), Nahaczowie (1909r.).

W cerkwiach po obydwu stronach granicy zachował się w różnym stopniu wystrój, w tym przede wszystkim ikonostasy, pojedyncze ikony i obrazy, a także polichromie ścienne. Do najciekawszych należą zabytki malarstwa ikonowego w Smolnie (k. XVII lub 1 poł. XVIII w.), Hruszowie (XVIII-XIX w.) i Szczutkowie (XIX-XX w.). Wiele ikon z okolic Lubaczowa i Niemirowa znajduje się w kolekcjach muzealnych Polski i Ukrainy.

Architektura ewangelicka

Kościołom i cerkwiom towarzyszą nieliczne pozostałości po budownictwie sakralnym kolonistów niemieckich. Dawny zbór ewangelicki w Podlesiu (d. Reichau) na terenie gminy lubaczowskiej pochodzi z 1856 roku. Skromna świątynia o cechach klasycystycznych pełni obecnie funkcję kaplicy rzymskokatolickiej. Towarzyszy mu rzadki przykład budynku mieszkalnego, tzw. „pastorówki”. Kaplica i pastorówka tworzą ciekawy zespół wyróżniający się w dziedzictwie kulturowym okolic Lubaczowa i Niemirowa. Pierwotnie zborem ewangelicko-luterańskim była również kaplica w Dąbkowie (d. Felsendorf), wzniesiona około 1886 roku.

Architektura synagogalna

Po ukraińskiej stronie granicy zachowały się przykłady żydowskich domów modlitwy. W centrum Niemirowa istnieje zespół aż trzech synagog, z których najstarsza pochodzi z 1769 roku, a dwie pozostałe z przełomu XIX/XX i 1 połowy XX wieku. Po odpowiednim zagospodarowaniu obiekty te mogą stać się ważnym elementem współtworzącym wielokulturowy charakter tego miasta. W odróżnieniu od Niemirowa, dwie synagogi istniejące w Lubaczowie, zostały zniszczone w czasie II wojny światowej.

Mała architektura sakralna i pomnikowa

O swoistym charakterze krajobrazu kulturowego partnerskich gmin decyduje również bogactwo zabytków zaliczanych do tzw. małej architektury sakralnej, czyli krzyży i kapliczek przydrożnych. Najstarsze z nich – monumentalne krzyże kamienne, zachowane na terenie Lisich Jam, związane są z najazdami tatarskimi. Miejscowa ludność nazywa je „Turkami”. Podobną formę, nawiązującą do krzyży maltańskich, posiadają zabytki upamiętniające zniesienie pańszczyzny na terenie Galicji w 1848 roku (Basznia Dolna, Załuże). Zostały one wykute przez kamieniarzy z Brusna Starego, którzy masowo wykonywali również analogiczne do nagrobnych - krzyże i figury przydrożne. Z warsztatów bruśnieńskich pochodzą m. in. kamienne figury Matki Boskiej i Serca Pana Jezusa, wypełniające kapliczki w Młodowie i Krowicy Samej – Cetyni. Drewniane lub murowane kapliczki domkowe znajdują się również w Młodowie, Karolówce, Krowicy Samej, Hurczu, Opace (Kamienne), Szczutkowie, Lisich Jamach, Baszni Dolnej, Borowej Górze. Na ich wyposażeniu zachowały się drewniane rzeźby i obrazy. Często spotykane są również wysokie krzyże drewniane („Czerwona Figura” k. Sieniawki), ostatnio zastępowane metalowymi. Łącznie liczbę krzyży i kapliczek przydrożnych na terenie Gminy Lubaczów można oceniać na około 170 obiektów. Zapewne podobne zagęszczenie sieci krzyży i kapliczek przydrożnych występowało po wschodniej stronie granicy. Po zniszczeniach w okresie komunistycznym liczba ta znacznie spadła. Ciekawe przykłady małej architektury sakralnej zachowały się jednak m. in. w Smolinie (kapliczka, 1848r.).

Wyjątkowym obiektem w zakresie małej architektury jest kolumna św. Marka w Niemirowie (XVIII/XIX w.), związana z mogiłą z czasów najazdu tatarskiego w 1672 roku. Wydarzenie to upamiętnię również pomnik ku czci króla Jan III Sobieskiego, ustawiony na rynku w Niemirowie, ufundowany w 1883 roku, w 200. rocznicę odsieczy wiedeńskiej.

Rzeźba nagrobna

Jednym z najważniejszych czynników wyróżniających szeroko pojętą „ziemię lubaczowską” są zabytki kamieniarstwa nagrobnego. Obszar ten zdominowany został pod tym względem przez twórczość samorodnych kamieniarzy z bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego, którego główne centrum zlokalizowane było w Bruśnie Starym w pobliżu Horyńca. W ciągu ostatnich dwustu lat funkcjonowania tego ośrodka cmentarze w okolicach Lubaczowa, Niemirowa zapełniły się setkami dzieł sztuki ludowej, które mimo swej prostoty są głęboko osadzone w tradycji sztuki chrześcijańskiej. Najstarsze krzyże nagrobne pochodzą z 1 połowy XIX, większość powstało na przełomie XIX i XX wieku. Reprezentują niemal wszystkie odmiany nagrobków wytwarzanych w Bruśnie Starym. Najpopularniejszą formą jest tzw. „figura” – krzyż z płaskorzeźbionym wizerunkiem Chrystusem Ukrzyżowanego i dwiema postaciami u jego podstawy.

Na terenie Gminy Lubaczów interesujące przykłady twórczości kamieniarzy bruśnieńskich można odnaleźć na cmentarzach mieszanych: rzymskokatolickich i greckokatolickich w Lubaczowie, Krowicy Samej i Załużu, na cmentarzach greckokatolickich w Baszni Dolnej, Opace, Szczutkowie i Sieniawce. Na terenie sąsiedniej gminy niemirowskiej interesujące formy plastyki sepulkralnej z ośrodka bruśnieńskiego występują na cmentarzu grecko i rzymskokatolickim w Niemirowie, czy na wielu cmentarzach greckokatolickich, w tym przycerkiewnych m. in. we Wróblaczynie, Smolinie, Hruszowie, Drohomyślu, Nahaczowie, Zawadowie.

W warsztatach bruśnieńskich wykuwane były również nagrobki ewangelików, zachowane obecnie na cmentarzach w Podlesiu i Dąbkowie, a także żydowskie macewy na kirkutach w Lubaczowie i Niemirowie.

Architektura i sztuka dworsko-pałacowa

Przed połową XX wieku ważną rolę w zakresie dziedzictwa kulturowego posiadały liczne zabytki architektury dworsko-pałacowej. Po zniszczeniach wojennych i celowej dewastacji w okresie powojennym, zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie granicy, obiekty tego typu nie przetrwały. Zniszczeniu i rozproszeniu uległo również bogate wyposażenie dworów i pałaców. O niegdysiejszej wspaniałości kultury dworków ziemiańskich świadczą już tylko pozostałości dawnych fortyfikacji ziemnych (Lubaczów, Niemirów), założenia parkowe (Krowica Sama, Lubaczów, Smolin Andruszewski) oraz nieliczne zachowane budynki, głównie gospodarcze i przemysłowe (Basznia Dolna, Huta Kryształowa). Pozostałości budynków dworskich i założeń parkowych zachowały się po stronie ukraińskiej m. in. w Smolinie, Nahaczowie i Drohomyślu.

Do dziedzictw kultury dworskiej Gminy Lubaczów należą cenne wyroby rzemiosła artystycznego związane z funkcjonowaniem hutnictwa szkła kryształowego. Głównym jego ośrodkiem była Huta Kryształowa, niewielka obecnie osada, położona na wschód od Lubaczowa, przy granicy z Ukrainą. Zakład ten powstał w końcu lat 50. XVIII wieku za staraniem ówczesnego starosty lubaczowskiego Jerzego Augustyna Mniszcha, marszałka nadwornego koronnego i kasztelana krakowskiego. Huta była kontynuacją założonej na początku XVIII wieku wytworni istniejącej w pobliżu Brusna Starego. W nowej hucie kryształowej, podobnie jak w poprzednim zakładzie, wyrabiano najwyższej jakości naczynia stołowe, ale także żyrandole i świeczniki ze szkół kryształowego. Wyroby te, przechowywane obecnie w zbiorach muzealnych, uznawane są za jedne z najcenniejszych przykładów polskiego rzemiosła artystycznego doby baroku.

Budownictwo małomiasteczkowe i wiejskie

Przemiany gospodarcze i cywilizacyjne w naturalny sposób zmieniają tradycje budowlane wykształcone w długim procesie dziejowym. Stara, głównie drewniana zabudowa małomiasteczkowa i wiejska, tak niegdyś typowa dla okolic Lubaczowa i Niemirowa, odchodzi stopniowo w przeszłość. Enklawy budownictwa małomiasteczkowego spotykane są jeszcze przy głównych ulicach Lubaczowa i Niemirowa. Domy te, niezależnie od narodowości zamieszkujących je niegdyś osób, charakteryzują się skromną, ale wyraziście zaakcentowaną na elewacjach szczytowych dekoracją, charakterystyczną dla dawnego regionu lubaczowskiego. Ten swoisty „styl lubaczowski” objął większość miasteczek okolic Lubaczowa, trafił także na wieś. W środowisku wiejskim drewniana zabudowa również zaczyna ustępować polu nowszym typom budownictwa. Dawny klimat wsi na pograniczu kultur można jeszcze spotkać w Krowicy Hołodowskiej, Krowicy Samej, Lisich Jamach, Opace, Załużu, ale też w Smolinie, Hruszowie, Drohomyślu. Na uwagę zasługują wiejskie budynki o przeznaczeniu gospodarczym (młyn Baszni Dolnej) i publicznym (szkoła wiejska w Dąbkowie, świetlica w Załużu). Obok innych przejawów kulturowych zachowane po obydwu stronach granicy przykłady drewnianej zabudowy są kolejnym dowodem na wzajemną bliskość kulturową partnerskich gmin.

Architektura uzdrowiskowa

Zupełnie wyjątkową formą na tle budownictwa mieszkalno-gospodarczego jest architektura willowa w Łazienkach Niemirowskich. W zabudowie tego zakładu uzdrowiskowego przetrwało kilka zrujnowanych pensjonatów wzniesionych w okresie międzywojennym. Forma architektoniczna tych obiektów wyróżnia się niekonwencjonalnymi rozwiązaniami i zapożyczeniami stylowymi. Należy żałować, że wiele z dawnej zabudowy willowej nie przetrwało zniszczeń wojennych i powojennych rozbiórek. Obecnie architektura sanatoryjna pochodzi w większości z czasów sowieckich.