Rozwój osadnictwa

Pierwsze ślady pobytu człowieka w dorzeczu Lubaczówki sięgają kilku tysięcy lat przed nasza erą (neolit, epoka brązu). Osadnictwo o charakterze stałym zapoczątkowane zostało w okolicach Lubaczowa i Niemiarowa we wczesnym średniowieczu (VIII-X w.). Stopniowo najważniejsze miejsce w regionie zdobywała lubaczowska osada grodowa. Już w tym czasie, w wyniku tworzenia się państwowości polskiej i ruskiej, zaczął tworzyć się na tym terenie mieszany, „lechicko-ruski” charakter etniczny.

Na przełomie XII i XIII w. dominującą rolę w regionie posiadał już Lubaczów. Jedna z najstarszych osad w jego pobliżu zlokalizowana była w Hruszowie. Ośrodkowi lubaczowskiemu podlegał zapewne również gród we Wróblaczenie.

Duże znaczenie dla dalszych losów terenów skupionych wokół Lubaczowa i położonych nieco dalej na wschód od tego ośrodka, miało przyłączenie Rusi Czerwonej do Korony Polskiej. Obszar ten wszedł tym samym w obręb kultury zachodniej, co zapoczątkowało intensywne przemiany społeczno-gospodarcze i osadnicze (kolonizacja polska i wołoska), które utrzymały mieszany charakter etniczny, a co za tym idzie również kulturowy.

Osada przy lubaczowskim grodzie, za staraniem księcia Władysława Opolczyka w 1376 rolu podniesiona została do rangi miasta. Fakt ten zapoczątkował nowy okres w dziejach Lubaczowa, który skupiał wokół siebie już kilka osad wiejskich wzmiankowanych źródłowo na przełomie XIV i XV wieku, ale niewątpliwie zapoczątkowanych jeszcze w okresie staroruskim. W dokumencie lokacyjnym Lubaczowa wymieniony jest Młodów. W tym samym czasie istniał już również Szczutków, który w 1388 roku przekazany został na uposażenie parafii łacińskiej w Lubaczowie. Dora kościelne powiększyły się z czasem o Załuże (k. XV w.). Na tym terenie, szczególnie w jego wschodniej części, zaczęły kształtować się również majątki szlacheckie. W 1409 roku ośrodkiem dóbr prywatnych został Wróblaczyn.

Cała środkowa i północna część regionu pozostała jednak w rękach książęcych, później królewskich, a Lubaczów stał się ośrodkiem jednego z najzasobniejszych starostw w Rzeczypospolitej. Obok Młodowa, do większych wsi starościńskich wzmiankowanych w XV wieku należały: Smolin (1423r.), Basznia (1444r.) i Drohomyśl (1497r.). W 1544r., dwie wsie królewskie: Hruszów (1442r.), Krowica (1503r.) przekazano w ręce prywatne. Mimo tych ubytków starostwo lubaczowskie wzbogaciło się w pierwszej połowie XVI wieku o trzy nowe wsie: Opakę (pocz. XVI w.), Lisie Jamy (2 ćw. XVI w.) i Lipowiec (1565r.).

Obok wsi powstawały także ośrodki miejskie. Proces urbanizacji okolic Lubaczowa doprowadził do lokowania miasta Niemirowa. Początki tej osady należącej do dóbr wróblaczyńskich sięgają przełomu XV i XVI wieku. Początkowe próby założenia miasta nie powiodły się. Sukcesem skończyły się dopiero starania kolejnego właściciela Andrzeja Fredry, który w 1580 roku za swoje zasługi wojenne wyjednał u króla Stefana Batorego stosowny przywilej. Niemirów doskonale wpisał się w nową sieć drożną, wyznaczoną przez rosnący w znaczenie Zamość. Z czasem nowe miasto przejęło rolę ośrodka średniej wielkości dóbr prywatnych, złożonych z Wólki Niemirowskiej, Wróblaczyna, a także ze Szczerca i Parypsów.

Proces rozwoju gospodarczego terenów wokół Lubaczowa i Niemirowa już w XVI wieku był zakłócany przez najazdy tatarskie. Wojny i towarzyszące im niepokoje społeczne i religijne przybrały na sile w XVII stuleciu. Nasilające się zbiegostwo chłopów, napady tatarskie, powstanie Bohdana Chmielnickiego, najazdy wojsk szwedzkich i siedmiogrodzkich, epidemie chorób zakaźnych doprowadziły do zrujnowania dorobku wcześniejszego okresu.

Odbudowa osadnictwa, zapoczątkowana w końcu XVII wieku, nie posiadała już takiej dynamiki jak sto lat wcześniej. Pomimo tego w XVIII wieku, po odbudowie starych, odnotować można pojawienie się w okolicach Lubaczowa i Niemirowa kilku nowych osad, w tym m. in. Sieniawki. Bezpośrednio przy tej miejscowości w latach 50 XVIII wieku, dzięki zapobiegliwości gospodarczej ostatniego starosty lubaczowskiego Jerzego Augustyna Mniszcha, marszałka nadwornego koronnego i kasztelana krakowskiego, powstała Huta Kryształowa.

W wyniku intensywnego rozwoju procesów kolonizacyjnych w dobie staropolskiej, w okolicach Lubaczowa i Niemirowa ukształtował się zasadniczy krajobraz osadniczy, który w następnym okresie uległ tylko niewielkim uzupełnieniom. Jeszcze w końcu XVIII wieku, po rozbiorach Rzeczypospolitej, do starego osadnictwa polsko-ruskiego, dołączyli Niemcy sprowadzeni na ten teren w ramach tzw. kolonizacji józefińskiej. Na obszarze między Lubaczowem a Niemirowem koloniści niemieccy zamieszkali w sześciu osadach – Reichau (ob. Podlesie), Burgau (ob. Karolówka) i Felsendorf (ob. Dąbków), Deutsch-Smolin (ob. Smolin), Ostrowiec (ob. część Lubaczowa) oraz Lindenau (ob. Lipowiec). Osadnicy niemieccy z czasem częściowo ulegli asymilacji głównie ze społecznością polską, ale też dzięki wyznaniu ewangelickiemu niekiedy aż do pierwszej tercji XX wieku zachowali swoją tożsamość kulturową.

Na początku XIX w. zmiany objęły również strukturę własności ziemskiej. Dawne wsie królewskie, skoncentrowane wokół Lubaczowa zostały sprzedane w ręce prywatne. Dobra lubaczowskie należały odtąd kolejno do: Pawłowskich, Bernsteinów, by na koniec przejść w posiadanie rodziny Gołuchowskich. Klucz lubaczowski obejmował łącznie kilka folwarków i znaczne kompleksy leśne w Baszni Dolnej, Hucie Kryształowej, Lisich Jamach, Opace. We wschodniej części regionu rozlokowały się z kolei mniejsze majątki ziemiańskie często zmieniające właścicieli (Andruszewskich, Bielskich, Brunickich, Fedorowiczów, Kruzensternów, Rosnowskich, Rozwadowskich, Skarbek-Borowskich, Skibniewskich, Stadnickich). Sytuacja pod tym względem utrzymała się bez większych zmian do końca lat 30. XX wieku.

W XIX wieku ważną rolę gospodarczą odegrał założony na zachodnich przedmieściach Niemirowa zakład uzdrowiskowy, funkcjonujący w oparciu o miejscowe źródła siarczane i złoża borowiny. Łazienki Niemirowskie osiągnęły szczytowy okres swego rozwoju pod zarządem kilku pokoleń rodziny hrabiów Krusensternów. Na początku XX wieku Niemirów-Zdrój, podobnie jak pobliski Horyniec-Zdrój, był ważną i licznie odwiedzaną miejscowością wypoczynkową.

Katastrofalne w skutkach rezultaty przyniosła dla partnerskich gmin II wojna światowa. Zniszczenia objęły wszystkie dziedziny życia społecznego i w decydującym stopniu zaważyły na współczesnym kształcie krajobrazu osadniczego. Dotkliwe spustoszenia niosła za sobą długotrwała polityka eksterminacyjna prowadzona przez okupantów, i to zarówno sowieckiego, jak i niemieckiego (deportacje ludności polskiej i częściowo ukraińskiej w głąb ZSSR, masowe wyniszczenie Żydów). Ogromne straty, wielokrotnie przewyższające zniszczenia pierwszego okresu wojny, przyniosła w latach 1944-1947 represyjna działalność Ukraińskiej Powstańczej Armii, w efekcie której ludność polska była eksterminowana i zmuszona do opuszczenia zamieszkiwanych przez siebie miejscowości. Z kolei w 1944 roku, po wytyczeniu nowej granicy państwowej i na podstawie umowy o wymianie ludności, z terenu gminy lubaczowskiej repatriowano na Ukrainę kilka tysięcy osób narodowości ukraińskiej. Do tej liczby dołączyli w 1947 roku Ukraińcy przesiedleni podczas akcji „Wisła” na tzw. „Ziemie Odzyskane” w północno-zachodniej Polsce. W efekcie tych wydarzeń z mapy tych terenów zniknęło kilka osad i znacznie zmniejszyła się liczba ludności. Straty w tym ostatnim zakresie były częściowo uzupełniane w wyniku wzajemnej repatriacji ludności i wewnętrznych migracji.

Wielowiekowy proces osadniczy, w wyniku którego w okolicach Lubaczowa i Niemirowa wykształcił się niepowtarzalny krajobraz kulturowy, został gwałtownie przerwany. Obydwie części niegdyś ściśle ze sobą złączone skazane zostały na niezależne funkcjonowanie.