Szlak narolski Lipsko

Lipsko

Miasto lokowane zostało w 1613 roku jako główny ośrodek dóbr lipskich. Zaledwie po kilkudziesięciu latach istnienia w wyniku najazdu kozacko-tatarskiego w 1648 roku zostało całkowicie zniszczone, a ludność wymordowana lub uprowadzona w niewolę. Najazdy i wojny, które nawiedzały miasteczko w kolejnych latach uniemożliwiały jego odbudowę.

Wczesną wiosną 1656 roku do Lipska dotarła armia szwedzka zmierzająca w kierunku Jarosławia. W jej składzie znajdowała się jeszcze wówczas chorągiew Jana Sobieskiego, który wkrótce stanął po stronie króla Jana Kazimierza. Po drodze Szwedzi atakowani byli przez oddziały Stefana Czarnieckiego. Z tego okresu na terenie Lipska i okolic zachowało się kilka przekazów. Według lokalnej tradycji do walki ze Szwedami doszło na drodze między Lipskiem a Jędrzejówką. W starciu miał ponieść śmierć wysokiej rangi oficer, który nosił kapelusz wyróżniający się swoją formą. To oryginalne nakrycie głowy odnalezione zostało na położonym w pobliżu drogi wzgórzu, gdzie poległ ów oficer. Miejsce to od tej pory okoliczna ludność nazwała „Kapelusz”. Walki miały objąć także tereny położone na południe od Lipska. Na podstawie lokalnych opowieści utrwalonych przez miejscowego krajoznawcę Wiesława Kołodzieja oddział szwedzki w pobliżu wsi Dębiny został zaatakowany przez miejscowych chłopów. Wieśniacy uzbrojeni byli w kije, którymi zaatakowali nieprzyjaciół i pędzili ich na mokradła, w których wielu potonęło. Stąd też miejsce tego wydarzenia nazwane zostało „Kijowe Bagna”. Pamiątką po stoczonych walkach ze Szwedami ma być również kamienna kula wisząca po dziś dzień na ścianie lipskiego kościoła.

Miasteczka nie ominął także najazd tatarski z 1672 roku. Po spustoszeniu okolicznych osad Tatarzy zostali pokonani przez oddziały hetmana Jana Sobieskiego w potyczce pod Narolem 6 października wspomnianego roku. Walki mogły objęć także leżące po sąsiedzku Lipsko. Według tradycji mogiła poległych w czasie zmagań żołnierzy polskich znajduje się przy północnej granicy miasteczka. Upamiętnia ją obecnie kamienny krzyż, ufundowany w połowie XX wieku. Legendy o tatarskich i kozackich napaściach krążyły wśród mieszkańców położonej niedalekiej wsi Wola Wielka (d. Wola Lipska), należącej do klucza dóbr lipskich.

Według badań prof. Henryka Gmiterka uczestnikiem wyprawy wiedeńskiej w 1683 roku był ówczesny współwłaściciel miasta Samuel Lipski, rotmistrz królewski, początkowo podstoli, a później stolnik kijowski. W tej i innych wyprawach wojennych musiał się zasłużyć skoro otrzymał od króla położoną w sąsiedztwie „tenutę w Bruśnie”.

Z czasów siedemnastowiecznych wojen zachował się na obrzeżach Lipska jedyny tego typu na terenie powiatu lubaczowskiego fragment dawnych wałów miejskich z czasów lokacji. Po południowej stronie miasteczka istnieją również pozostałości dworu obronnego („zamku”), z fortyfikacjami w systemie bastejowym na planie pięcioboku, pochodzących zapewne z przełomu XVI i XVII wieku. Miejsce to określane jest przez tradycję jako tzw. „Psie Górki”. Nazwa ta wiąże się ze zdobyciem i zniszczeniem Lipska przez wojska kozackie Bogdana Chmielnickiego. W ruinach spalonego zamku zadomowiły się bezpańskie psy, które jeszcze długo po klęsce miasteczka miały żywić się ciałami zamordowanych mieszkańców.

W Lipsku, oprócz reliktów z czasów Jana Sobieskiego, godny odwiedzenia jest miejscowy kościół rzymskokatolicki p.w. św. Andrzeja (pocz. XVIII w.). Ciekawie prezentuje się również fragmentarycznie zachowana drewniana zabudowa rynku i przyległych ulic (XIX/XX w.). W dawnej szkole zorganizowana została Izba Pamiątek, w której udostępnione są interesujące zbiory z zakresu lokalnej historii i etnografii. Na północ od centrum, po obydwu stronach drogi, istnieje zabytkowy cmentarz parafialny (XIX/XX w.), a nieco dalej pozostałości założenia dworskiego z tzw. „ogrodem włoskim”.