Szlak cieszanowski Cieszanów

Cieszanów

Miasto powstało w 1590 roku na fali intensywnej urbanizacji ziem ruskich Rzeczypospolitej. Po okresie dynamicznego rozwoju nowy ośrodek miejski w połowie XVII wieku zaczął przeżywać trudności. Miejscowość trapiona była rekwizycjami żołnierskimi, dotknięta pożarami i epidemiami chorób zakaźnych. Ciężkim doświadczeniem dla Cieszanowa były czasy powstania Bohdana Chmielnickiego. Jesienią 1648 roku wojska kozacko-tatarskie dotarły do Cieszanowa, zdobyły zamek – siedzibę właścicieli i w znacznej części spaliły miasto.

Kilka lat później, podczas przemarszu oddziałów szwedzkich na wiosnę 1656 roku, mieszkańcy byli narażeni na ponowne rabunki i zniszczenia. Wojenny okres trwał do jesieni 1672 roku, kiedy to miasto ponownie, ale już po raz ostatni zostało spalone przez Tatarów. Pod płonącym Cieszanowem prowadził szlak zwycięskiej wyprawy przeciwko czambułom tatarskim prowadzonej przez wojska hetmana Jana Sobieskiego, który tym samym zapisał się w dziejach miasta. Skierowana przez Sobieskiego chorągiew porucznika Romana Linkowicza o świcie 7 października wspomnianego roku rozbiła pod Cieszanowem oddział tatarski. Według lokalnej tradycji w walkach z napastnikami mieli uczestniczyć również mieszkańcy miasta; niektórzy z nich za swoją postawę zostali później nobilitowani. Tatarzy wyparci zostali w kierunku bagien i stawu, gdzie wielu się potopiło, część dostało się do niewoli. W starciu miał zginać jeden z dostojników tatarskich. Zabitych, zarówno nieprzyjaciół, jak i własnych żołnierzy pochowano w kilku mogiłach.

Na jednej z nich, przy wjeździe do miasta od południa, w 1883 roku ufundowany został pomnik Jana III Sobieskiego. Posiada on formę sześciobocznego obelisku posadowionego na wysokim cokole. Całość zwieńczona jest kulą i krzyżem z półksiężycem u podstawy. Na ściankach obelisku i cokołu rozmieszczone są żeliwne tablice, w tym dwa medaliony, jeden z popiersiem króla Jana III Sobieskiego, drugi z herbem Rzeczypospolitej Trojga Narodów: Polski, Litwy i Rusi. Po bokach herbowego medalionu umieszczono dwie tablice epitafijne z inskrypcjami w języku polskim i ukraińskim z naleciałościami rosyjskimi (tzw. jazyczije). Polska tablica posiada następującą treść: JAN III SOBIESKI / KRÓL POLSKI / rozgromił pod Cieszanowem 6 października 1672 r. [powinno być „7” – przyp. J.M.] / ordy tatarskie i tysiące jeńców z jassyru [sic!] uwolnił / CZCZĄC PAMIĘĆ OBROŃCY POLSKI I CHRZEŚCIJAŃSTWA / od najazdów turecko tatarskich jako też bojowników / polskich i ruskich których popioły ta mogiła przykrywa / MIESZKAŃCE [sic!] CIESZANOWA I OKOLICY / w 200 rocznicę odsieczy Wiednia / 12 września 1883. / pomnik ten ufundowali.”

Płyta z językiem ruskim różni się pewnymi szczegółami i interpretacją faktów historycznych. Pomnik, jako świadectwo swej epoki, jest mimo wszytko pozytywnym przykładem zgodnego współżycia dwóch zamieszkujących obok siebie nacji. Należy przy tej okazji wspomnieć, iż również akt erekcyjny pomnika, zamurowany w specjalnej skrytce wewnątrz monumentu, sporządzony był w dwóch językach i zawierał kilkadziesiąt nazwisk ówczesnych mieszkańców Cieszanowa.

W sąsiedztwie pomnika usytuowana są dwie inne mogiły, które lokalne przekazy wiążą z bitwą pod Cieszanowem w 1672 roku. Pierwsza z nich posiada formę kurhanu o znacznych rozmiarach, który zwieńczony był pierwotnie krzyżem. Druga usytuowana jest przy drodze do Chotylubia. Na jej szczycie wznosi się kapliczka, która obsadzona była lipami zasadzonymi jak przekazała lokalna tradycja przez króla Jana III. Jeszcze inna mogiła zlokalizowana miała być przy drodze do Żukowa, po północnej stronie miasta.

Po dokonanych zniszczeniach miasto powoli podnosiło się z ruin. Dużą rolę w tym zakresie spełnili dawaj kolejni przedstawiciele rodu Bełżeckich, ówczesnych właścicieli dóbr cieszanowskich: Aleksander Stanisław Bełżecki, wojewoda podolski (zm. 1677) i jego syn Adam Antoni Bełżecki, kasztelan przemyski, później bełski, rotmistrz królewski, dowódca chorągwi pancernej w wyprawie mołdawskiej w 1691 roku. Mieszkańcy zawdzięczają Bełżeckim liczne przywileje. Ich staraniem król Jan III Sobieski potwierdził w 1681 roku prawa miejskie, a do herbu Cieszanowa miał dodać szyszak z trzema pióropuszami, chorągwie, miecze, lufy armatnie i kule.

Z siedemnastowieczną tradycją Cieszanowa wiąże się czczony w miejscowej farze obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wizerunek ten miał być sprowadzony przez dominikanów, którzy przybyli do miasta dzięki fundacji Aleksandra Stanisława Bełżeckiego z lat 60 i 70. XVII w. Już wówczas Matka Boża w swym cudownym wizerunku broniła mieszkańców w trudnych czasach najazdów tatarskich, a wedle lokalnych przekazów odnotowanych przez Tomasza Roga pomogła jednej z mieszczanek szczęśliwie powrócić z niewoli tureckiej. Obecnie obraz Matki Boskiej Cieszanowskiej znany jest w swej kopii z XIX wieku.

Cieszanów, mimo zniszczeń w czasie I i II wojny światowe, zachował interesujący zespół zabytków. Obok wspomnianych pamiątek na szlaku spuścizny czasów Jana III Sobieskiego należą do nich przykłady drewnianego i murowanego budownictwa małomiasteczkowego. W pejzażu miasta dominuje wieża kościoła parafialnego p.w. św. Wojciecha (1800, 1899r.), wzniesionego na miejscu wcześniejszej świątyni oo. dominikanów. W Cieszanowie znajduje się również dawna cerkiew greckokatolicka p.w. św. Jerzego (1900r.) z unikalną polichromią, a także opuszczona żydowska synagoga (1889r.). Godny obejrzenia jest również zabytkowy cmentarz z galerią rzeźby nagrobnej (XIX/XX w.).