Stan badań

Epoka Jana III Sobieskiego należy do najbardziej interesujących okresów w nowożytnych dziejach Polski i Ukrainy, złączonych niegdyś w jednym organizmie państwowym. Wspólnotę tę w dużej mierze utożsamia osoba tego wybitnego władcy z XVII wieku, który na ziemi lwowskiej przeszedł na świat i tu się wychował. W pobliżu Lwowa znajdują się ważne w życiu Sobieskiego miejscowości: Olesko, Złoczów, Pomorzany oraz Żółkiew i Jaworów. Z tymi dwoma ostatnimi ośrodkami związane są również w okolice Lubaczowa i Niemirowa. Leżą one współcześnie na pograniczu polsko-ukraińskim i są elementem większych jednostek terytorialnych: powiatu lubaczowskiego po polskiej stronie granicy i zachodniej części rejonów jaworowskiego i żółkiewskiego po stronie ukraińskiej. W okresie staropolskim stykały się tu granice trzech ziem: lwowskiej, przemyskiej i bełskiej.

Na tym obszarze, położonym na południowym przedpolu Roztocza, trudno nie znaleźć miejsc, które nie byłyby dotknięte obecnością Jana III. Zarówno tą realną, jak i legendarną. Naszym zadaniem będzie więc prześledzić zachowane tutaj ślady dziedzictwa czasów Jana III Sobieskiego. Pod względem chronologicznym interesować nas będzie zasadniczo okres 67 lat wyznaczony przez daty życia króla: 1629-1696. Interesować nas będą wydarzenia historyczne tego czasu, szczególnie związane z życiem króla, jego rodziny, a także najbliższego otoczenia. Dużą uwagę poświęcimy pamiątkom i zabytkom z czasów Sobieskiego oraz formom upamiętnienia jego panowania w następnych stuleciach, szczególnie w XIX i XX wieku, aż po nasze czasy.

Podstawowym źródłem informacji do naszych rozważań będą listy Jana Sobieskiego i inne materiały z jego epoki. Zostały one opracowane i wydane w znacznej części jeszcze przez historyków dziewiętnastowiecznych, takich jak: Ambroży Grabowski, czy Franciszek Ksawery Kluczycki. Prace nad epistolografią Sobieskiego i Marii Kazimiery d’Arquien kontynuowali także współcześni badacze: Adam W. Witusik i Leszek Kukulski. Listy Jana Sobieskiego są bezcennym źródłem informacji zarówno dla historyków, jak też dla znawców literatury z powodu ich świetnego stylu i doskonałego języka, świadczącego o dużych zdolnościach pisarskich autora. Uzupełnieniem listów mogą być pamiętniki z 2 połowy XVII wieku, począwszy od Jana Chryzostoma Paska, Mikołaja Jemiołowskiego, a przede wszystkim Kazimierza Sarneckiego, rezydenta na dworze królewskim Jana III.

Spuścizna badawcza historyków z XIX i przełomu XIX i XX wieku posiada duże znaczenie (opracowania m. in. L. Kubali, T. Korzona, K. Górskiego, M. Hruszewskiego). W dużym stopniu literatura historyczna poświęcona czasom siedemnastowiecznych wojen rozwinęła się na fali zainteresowania epoką Jana III Sobieskiego z okazji przypadającej w 1883 roku 200. rocznicy odsieczy wiedeńskiej. Nie bez znaczenia jest fakt, iż w tym okresie Henryk Sienkiewicz zaczął pisać swoją powieściową trylogię.

Wówczas powstały pierwsze opracowania o charakterze historyczno-przewodnikowym po śladach Jana III na terenie dawnej Rzeczypospolitej. Ówcześni historycy: Lucjan Tatomir, a poniekąd także niesłusznie zapomniany dzisiaj Ludwik Dziedzicki, autor małych monografii miejscowości w słynnym Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego, podążyli szlakiem Jana III także na interesującym nas terenie - w okolicach Żółkwi, Jaworowa, Rawy Ruskiej i Lubaczowa. Dokonania tych autorów są do dziś aktualne.

Dla obecnego powiatu lubaczowskiego istotne znaczenie posiada również praca inwentaryzatorska, którą wykonał Karol Notz, nauczyciel i miłośnik przeszłości. Na zlecenie Koła Konserwatorów Galicji Wschodniej we Lwowie, między 26 czerwca a 3 września 1904 roku, badacz ten objechał większą część terenu ówczesnego powiatu cieszanowskiego spisując zabytki i zasłyszane opowiadania z zamierzchłej przeszłości, często z czasów najazdów tatarskich. Świadczy to o trwałości tych opowiadań w społecznej świadomości, ale też o samych zainteresowaniach autora spisu, żyjącego w okresie, gdy dzieje te interesowały ówczesnych odbiorców kultury. To zainteresowanie przejawiało się także w literaturze przewodnikowej końca XIX i początku XX wieku. Dość wymienić małe, ale zasobne w treść dziełka dr Mieczysława Orłowicza i późniejsze przewodniki z okresu międzywojennego.

Publikacje tego typu znalazły swoją kontynuację także w okresie powojennym, choć panujący system komunistyczny ograniczał pewne tematy z okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej. Po przemianach politycznych końca lat 80. XX wieku nastąpił ponowny rozwój literatury przewodnikowej, która po stronie polskiej połączyła się z odrodzeniem się zainteresowania dawnymi Kresami Rzeczypospolitej. Na czołowe miejsce wybiją się przewodniki Grzegorza Rąkowskiego, Stanisława Kłosa, Artura Pawłowskiego, Pawła Rydzewskiego, Pawła Włada i Marka Wiśniewskiego. Ostatnio opracowania przewodnikowe wkraczają w nową epokę związaną z rozwojem internetu. Z interesującego nas zakresu tematycznego dobrym przykładem jest praca poświęcona rodowi Sobieskich autorstwa Przemysława i Jakuba Kuśmierczyków oraz Roberta Słowikowskiego. Równolegle badacze ukraińscy przystąpili do szerszych badań nad historią i kulturą ziemi lwowskiej w XVII wieku.

Współczesna literatura poświęcona czasom Jana III Sobieskiego oparta jest na solidnej bazie naukowej wypracowanej przez współczesnych historyków, kontynuujących dokonania swych poprzedników z XIX i 1 połowy XX wieku. Należą do nich m. in. Andrzej Gliwa, Henryk Gmiterek, Leszek Podhorodecki, Michał Sikorski, Marek Wagner, Jan Wimmer, Zbigniew Wójcik. Prace tych historyków znajdują naturalną kontynuację w dokonaniach historyków regionalistów, do których tylko w regionie lubaczowskim możemy zaliczyć: Jacka Bazaka, Stanisława Franciszka Gajerskiego, Zygmunta Kubraka, Adama Łazara, Tomasza Roga, Adama Szajowskiego.