Szlak żółkiewski Żółkiew Zobacz wszystkie zdjęcia »

Żółkiew

Żółkiew to jedno z najważniejszych miejsc w życiu Jana III Sobieskiego. Król spędził tu dzieciństwo i lata młodzieńcze, a w późniejszym czasie – przed budową pałacu w Wilanowie - uczynił z zamku żółkiewskiego pierwszą rezydencję królewską, zwaną słusznie „Małym Wawelem”. Miasto powstało w 1594 roku z inicjatywy hetmana Stanisława Żółkiewskiego pradziada Jana Sobieskiego. Nowy ośrodek miejski stał się szybko głównym centrum okolicznych dóbr, które początkowo znajdowały się w posiadaniu Żółkiewskich, następnie Daniłowiczów, a od połowy lat 30. XVII wieku Sobieskich. Znaczenie miasta podkreślał fakt położenia na strategicznej trasie między Lwowem a Zamościem.

Jan Sobieski osiadł w Żółkwi po tragicznym zgonie brata Marka (1652r.) i po śmierci matki Teofili z Daniłowiczów (1661r.). Już w 1662 roku, jako chorąży wielki koronny, podejmował tu króla Jana Kazimierza i królową Marię Ludwikę. Dynamiczny rozwój miasta nastąpił po zwycięstwie chocimskim i obiorze hetmana Sobieskiego na króla Polski w 1674 roku. Od tej pory Żółkiew gościła wielu dostojników, w tym także przedstawicieli najpotężniejszych krajów Europy. Po powrocie z wyprawy żórawińskiej w 1676 roku, Jan III podejmował tu posłów króla Francji Ludwika XIV i króla Anglii Karola II. Apogeum tego typu wizyt miało miejsce po powrocie króla spod Wiednia. W 1684 roku w miejscowej kolegiacie odbyły się uroczystości dziękczynne za zwycięstwo, w których uczestniczył nuncjusz papieski Opizio Pallavicini. Pamiątką tego wydarzenia są zachowane w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu miecz i kapelusz ofiarowane Janowi III przez papieża Innocentego XI. Wystawa trofeów tureckich odbyła się w tym czasie na żółkiewskim zamku królewskim, co dodatkowo podnosiło jego znaczenie.
Po śmieci Jana III dobra żółkiewskie odziedziczyli jego synowie: początkowo Konstanty, a po nim Jakub. Ostatnim przedstawicielem rodu Sobieskich władającym Żółkwią była córka królewicza Jakuba - Maria Karolina de Bouillon. Od połowy XVIII wieku świetność Żółkwi zaczęła powoli przygasać.

Obecnie, mimo dokonanych w XIX i XX wieku zniszczeń, jest to w znacznym stopniu ciągle jeszcze miasto Żółkiewskich i Sobieskich. Przypominają o tym liczne i cenne zabytki epoki renesansu i baroku wpisujące się w szlak króla Jana III Sobieskiego. Należy do nich przede wszystkim czworoboczny zamek wzniesiony w latach 1594-1610 i rozbudowany za Jana III Sobieskiego w 2 połowie XVII wieku. Budowla ta powoli odzyskuje swój dawny blask. Zamek przylega bezpośrednio do renesansowego miasta z obszernym rynkiem, kamienicami, siecią regularnych ulic, ujętych linią murów obronnych z zachowanymi częściowo bramami i wieżami.

Do najważniejszych pamiątek związanych z Janem III należą żółkiewskie świątynie. Usytuowana w pobliżu zamku, przy zachodnim boku rynku kolegiata p.w. św. Wawrzyńca (1606-1618), jest mauzoleum rodu Żółkiewskich, Daniłowiczów i Sobieskich. Wewnątrz prezbiterium istnieją odrestaurowane późnorenesansowe epitafia hetmana Stanisława Żółkiewskiego (1546-1620) i jego syna Jana (1591-1623) oraz Reginy z Herburtów (ok. 1564-1626), żony Stanisława Żółkiewskiego, Zofii z Żółkiewskich (ok. 1590-1634), żony Jana Daniłowicza, babki przyszłego króla. W prezbiterium od strony nawy umieszczone zostały nagrobki: Jakuba Sobieskiego (1588-1646) i Stanisława Daniłowicza (ok. 1609-1636) - ojca i wuja Jana III. Te ostanie wykonane zostały w latach 1692-1693 z fundacji króla, przez jego nadwornego rzeźbiarza Andrzeja Schlűtera. Na ścianie północnego ramienia transeptu wmurowano epitafium królewiczów Sobieskich: Konstantego (1680-1726) i Jakuba (1667-1737) oraz księżniczki Marii Karoliny de Buillon (1697-1740), które wykonał rzeźbiarz lwowski Parys Filippi w 1862 roku. Szczątki hetmana Stanisława Żółkiewskiego oraz członków rodziny Żółkiewskich, Daniłowiczów i Sobieskich spoczywają w dwóch sarkofagach w podziemiach kościoła. Krypta została ponownie urządzona w latach 1905-1908, o czym informuje brązowa płyta w transepcie świątyni.

Z fundacji Jana III ściany kolegiaty zostały wzbogacone o trzy ogromnych rozmiarów płótna przedstawiające bitwy z Turkami pod Chocimiem, Wiedniem i Parkanami. Uzupełniły one wcześniejsze przedstawienie ukazujące zwycięstwo hetmana Żółkiewskiego nad wojskami rosyjskimi pod Kłuszynem (obecnie wszystkie w zbiorach w Lwowskiej Galerii Sztuki w Olesku). Z okazji 200. rocznicy odsieczy wiedeńskiej, w 1883 roku, w nawie kolegiaty umieszczona została tablica ku czci Jana III Sobieskiego. Występują tam również tarcze z herbami Polski, Litwy i Janina Sobieskich umieszczone na ścianach transeptu pod sklepieniem. W kolejną rocznicę bitwy wiedeńskiej, w 1903 roku, na placu przed ratuszem, między zamkiem a kolegiatą, ufundowano nie zachowany już dziś pomnik Jana III.

Przy wschodnim narożu murów obronnych Teofila Sobieska, matka przeszłego króla, wzniosła klasztor oo. dominikanów z kościołem p.w. Wniebowzięcia NMP (1653-1655), który obecnie pełni funkcję cerkwi greckokatolickiej. W zamyśle fundatorki miało to być rodowe mauzoleum Sobieskich. Wewnątrz, w ramionach transeptu, umieszczono nagrobki Sobieskich: Marka (zm. 1652r.) i Teofilii z Daniłowiczów (zm. 1661r.), ufundowane przez Jana III, a wykonane, podobnie jak w kolegiacie, przez Andrzeja Schlűtera (1693r.). U żółkiewskich dominikanów cześć odbierał również cudowny obraz Matki Boskiej Różańcowej zwanej Żółkiewską. Według tradycji obraz ofiarowany był zakonnikom przez króla Jana Kazimierza w 1668 roku.

W 1682 roku Jan III Sobieski przy dawnym kościele parafialnym na przedmieściu Winniki (od strony Rawy Ruskiej) osadził ss. dominikanki, których klasztor kilkakrotnie zmieniał później przeznaczenie. Jeszcze w 1735 roku królewicz Jakub wystawił murowaną kaplicę i szpital dla ubogich p.w. św. Łazarza (od strony Lwowa), później przejęte przez ss. felicjanki (obecnie cerkiew prawosławna).

Położony w pobliżu kolegiaty klasztor bazylianów, założony został w 1682 roku, za zgodą i finansowym wsparciem Jana III Sobieskiego. Później przebudowaną cerkiew monasterską p.w. Serca Pana Jezusa wzniesiono w latach 1682-1690. W czasach królewiczów Sobieskich powstały dwie cerkwie drewniane. Świątynię p.w. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy (od strony Rawy Ruskiej), wzniesiono w 1705 roku. Wewnątrz występuje ikonostas z 1708 roku oraz polichromia ścienna – obydwa dzieła łączone z warsztatem Iwana Rutkowicza. Natomiast cerkiew p.w. św. Trójcy (od strony Lwowa), zbudowana została w 1720 roku przy wsparciu finansowym królewicza Jakuba. Ikonostas do niej wykonał zapewnie malarz żółkiewski Bazyli Petranowicz w 1728 roku.

Na podstawie przywileju i dzięki wsparciu finansowemu Jana III Sobieskiego wzniesiona została również żółkiewska synagoga (1692-1700). Jest ona dziełem królewskiego architekta Jana Bebera. Po spaleniu w okresie II wojny światowej budowla ta jest obecnie w stanie remontu.

Za Bramą Zwierzyniecką, na południe od zamku rozciąga się dawny park i wznosi się zalesiona góra Haraj, nazwana tak według tradycji od słów królewskiego zachwytu nad jej pięknem: „Ha, raj!”. Jan III Sobieski posiadał tutaj zwierzyniec i pałacyk myśliwski, w którym z upodobaniem wypoczywał. Kazimierz Sarnecki, rezydent na dworze królewskim, pod datą 29 marca 1694 roku zapisał: „Król Jegomość wysłuchawszy mszy na Haraj zaraz pojechał i tam obiad zjadłszy polował aż do samego wieczora. Królowa jejmość zjadłszy swój obiad zaraz pojechała za królem jegomością z królewiczem Jakubem i jejmość panem posłem, jeszcze króla jegomościa zastała wesołego na Haraju”. Odwiedziny w dawnym parku zamkowym i na Haraju mogą być zwieńczeniem szlaku Jana III w Żółkwi.