Szlak horyniecki Brusno Nowe i Stare

Brusno Nowe i Stare

W dziedzictwie kulturowym regionu lubaczowskiego istotne miejsce zajmuje bruśnieński ośrodek kamieniarski. Głównym jego centrum było Brusno Stare – wieś sięgająca korzeniami późnego średniowiecza, pozostająca w obrębie starostwa lubaczowskiego. Mieszkańcy Brusna, na co dzień zajmujący się rolnictwem, co najmniej od połowy XVI wieku trudnili się również eksploatacją i obróbką lokalnego kamienia wapiennego - jednego z bogactw naturalnych Roztocza. Obok kamieniarstwa użytkowego z czasem wykształciła się samorodna twórczość artystyczna, nastawiona przede wszystkim na wykonywanie kamiennych krzyży nagrobnych. Najstarsze z nich upamiętniały tragiczne wydarzenia najazdów tatarskich, które w ciągu XVII wieku nie ominęły również i tej wsi.
Na terenie Brusna Starego, a także założonego na jego terenie Brusna Nowego, odnotowano istnienie kilku takich kamiennych zabytków, które lokalna tradycja i przekazy źródłowe powiązały z wojnami w połowie XVII wieku. Do tej grupy należał krzyż kamienny z nieczytelnym polskim napisem i rokiem 1654 lub 1664, który ustawiony był na mogile, istniejącej jeszcze w 1901 roku na terenie lasów dworskich w Bruśnie Nowym. Z kolei na obszarze Brusna Starego występowały trzy krzyże, określane przez miejscową społeczność jako pochodzące z „wojny tureckiej”. Z tej liczby jeszcze w latach 70. XX wieku zachowany był jeden.

Stanisław Franciszek Gajerski, znany historyk i regionalista, przypuszcza, że część z tych krzyży postawiono w miejscu, gdzie Jan Sobieski, hetman i marszałek wielki koronny, uwolnił znaczny jasyr. Sytuacja ta miała miejsce 7 października 1672 roku, jak o tym mówi wzmianka w „Dzienniku pogromu Tatarów od Krasnobrodu do Kałuszy”: „(...) W. Marszałek Koronny [Jan Sobieski] (…) naszedł pod Bruśnią [Brusnem] wiele bardzo bydła i dzieci niemało na koczowisku Tatarskim porzuconych”.

Oprócz wspomnianego wyżej zapisu źródłowego istnieje jeszcze interesująca legenda dotycząca starobruśnieńskiej cerkwi. Zapisał ją na początku XX wieku nieoceniony badacz lokalnej tradycji Karol Notz. Według miejscowych podań pierwotna świątynia miała stać na wzgórzu po południowej stronie przepływającego przez wieś potoku, a w jej wnętrzu znajdowała się ikona przedstawiająca Chrystusa Pantokratora i Matkę Bożą Hodegetrię. Gdy Tatarzy ograbili i spalili cerkiew, obraz w cudowny sposób ocalał z pożogi i odnalazł się zawieszony na lipie po przeciwległym stoku doliny potoku. Odczytano to jako cud, a zarazem znak, by w tym miejscu zbudować nową świątynię. Tak też się stało.

W cerkwi wzniesionej już po zakończeniu wojen, a istniejącej do początku XX wieku, znajdował się interesujący „pomianyk”, czyli spis zmarłych jednej rodziny, zawierający ciekawy zapis o wzięciu w jasyr jednego z mieszkańców: „Pomianny Hospodu Duszu Iwana Matruszczaka, że od Tatar wo plin wział był”. Także w jednej z ksiąg liturgicznych znajdował się zapisek z owego 1672 roku.

W dziejach strobruśnieńskiej parafii obrządku wschodniego zapisał się również ówczesny starosta lubaczowski Aleksander Michał Lubomirski, który w 1662 roku, jako koniuszy koronny i w 1670 roku jako wojewoda krakowski wydał dwa przywileje dla miejscowych kapłanów ruskich. Ten pierwszy dokument odnowił w 1679 roku Jan III Sobieski, potwierdzając tym samym są obecność w dziejach wsi.

Pobyt hetmana i przyszłego króla Polski w Bruśnie w 1672 roku oraz fakt uwolnienia przez jego oddziały jasyru podczas słynnej wyprawy przeciw czambułom tatarskim, został także upamiętniony - wedle jednej z wersji lokalnej tradycji – poprzez wzniesienie kamiennej kapliczki, a właściwe pomnika, który posiadał pierwotnie interesującą formę architektoniczną. Być może monument ten należy utożsamić z krzyżem, który według innych przekazów miał stać na miejscu odpoczynku Jana III przebywającego w okolicznych lasach na łowach. Rzeczywiście zrujnowana już częściowo budowla znajduje się w głębi lasu między Nowym Brusnem a Łówczą (przysiółek Młodowce), w urokliwym miejscu na skłonie roztoczańskiego wyniesienia. Postawiona została zapewne w 1 połowie XIX wieku. Pewną zagadką jest rok „1658” widniejący w centralnej wnęce kapliczki.

Po zniszczeniach II wojny światowej Brusno Stare już się nie podniosło. O niegdysiejszej świetności wsi i funkcjonowaniu na jej terenie słynnych bruśnieńskich warsztatów kamieniarskich świadczy porośnięty już lasem rozległy cmentarz, wypełniony zabytkowymi nagrobkami (XIX/XX w.). W jego otoczeniu znajdują się również miejsca po nie zachowanych cerkwiach: drewnianej z 1717 roku i murowanej z 1906 roku. Tradycje kulturowe Brusna Starego przejęło Brusno Nowe. Na jego terenie zachowała się drewniana cerkiew p.w. św. Paraskewy (1713, 1903), której towarzyszy cmentarz z nagrobkami grecko- i rzymskokatolickimi, a także ewangelickimi. Te ostatnie związane są z funkcjonowaniem istniejącej w pobliżu, a założonej w końcu XVIII w. kolonii niemieckiej Deutschbach (ob. Polanka Horyniecka). W zachodniej części wsi istnieje kościół parafialny p.w. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny (1906-1908) oraz zabytkowy cmentarz rzymskokatolicki. W lasach starobruśnieńskich znajdują się sowieckie schrony bojowe z okresu II wojny światowej.